Bijdrage ACM op seminar over Dark Patterns

Opening Webinar Vereniging voor Consumentenrecht – 16 november 2021
Toespraak Cateautje Hijmans van den Bergh – Dark Patterns

Met heel veel plezier heet ik jullie allemaal van harte welkom bij dit webinar over Dark Patterns in het Consumentenrecht.

Met veel plezier, omdat het onderwerp Dark Patterns me aan het hart gaat. Het toenemende belang van subtiele, niet altijd zichtbare beïnvloeding van consumenten online roept een aantal vraagstukken voor het consumentenrecht op:

Ten eerste: de beïnvloeding van consumenten vindt steeds meer gepersonaliseerd plaats, op basis van verfijnde en datagedreven profilering. Dat vraagt om een heroverweging van hoe we omgaan met de begrippen gemiddelde consument en kwetsbare consument. Die heroverweging is de ACM in 2020 al gestart door In de leidraad bescherming online consument op te nemen dat “de gemiddelde consument van de groep waar de handelaar zich op richt” in een gepersonaliseerde setting in principe één consument kan zijn.

Ten tweede: dark patterns werken direct in op de biases van de consument en juist niet op het “rationele brein”. Dat vraagt om een beweging in het consumentenrecht van een mensbeeld gebaseerd op de rationele, oplettende consument naar een meer realistisch mensbeeld. En in een realistisch mensbeeld is transparantie -of informatie- geen panacee voor oneerlijke beïnvloeding. Een realistisch mensbeeld vraagt om een beweging naar “fairness by design.” En dus om een groter beroep op professionele toewijding van bedrijven.

Kortom: het consumentenrecht is in beweging. En het consumentenrecht moet in beweging zijn om als adequaat beschermingsinstrument voor consumenten én markten te kunnen blijven functioneren. De beweging in het consumentenrecht vraagt om een multidisciplinaire aanpak door verschillende wetenschappelijke disciplines: recht, economie en gedragswetenschap. Het is dan ook mooi dat deze drie disciplines in het webinar van vandaag met elkaar in discussie gaan.

Maar de ontwikkeling vraagt niet alleen om een debat tussen disciplines, maar ook tussen juristen uit verschillende geledingen: uit bedrijven, advocatuur en academia, uit maatschappelijke organisaties en uit de overheid. De consumentenbescherming in Nederland heeft een traditie van dialoog en samenwerking. De wet handhaving consumentenbescherming van 2008 bouwde voort op bestaande zelfregulering die in co-creatie tussen consumentenorganisaties en bedrijven tot stand was gekomen. Denk aan de stichting reclamecode en de geschillencommissies. Het private fundament was de basis, publiekrechtelijk toezicht en publiekrechtelijke handhaving de kop daarbovenop. De wet voorzag dat de Consumentenautoriteit en later haar opvolger ACM pas in actie zou komen wanneer inbreuken op het consumentenrecht collectief waren, én wanneer het private fundament niet effectief was. De wet voorzag ook in nauwe samenwerking tussen de publiekrechtelijke handhaver en de bestaande private initiatieven.

Die samenwerking heeft in de afgelopen 15 jaar vorm gekregen. Nu hebben vijf jonge juristen uit diverse geledingen, Bob Wouters, Reshmi Rampersad, Menno Sijstermans, Stijn de Jong en Yannick van den Berg het initiatief genomen om die samenwerking verder te brengen. Een belangrijke stap om de noodzakelijke ontwikkeling van het consumentenrecht in dialoog te kunnen vormgeven. Een mijlpaal waarvoor ik met plezier het “lint doorknip”.

Ik wens ieder een interessante middag en ik wens de vereniging een lang, gelukkig en creatief bestaan.