Acm.nl gebruikt cookies om het gebruik van de website te analyseren en het gebruikersgemak te verbeteren. Lees meer over cookies

De rol van de markt in de energietransitie

ACM-bestuurslid Henk Don hield op 11 mei 2017 een toespraak voor de Tilburg University Society over de rol van de markt in de energietransitie.

Volledige speech Henk Don over de rol van de markt in de energietransitie

Dames en heren,

Mw. Lavrijssen koos als titel “De rol van de overheid in de energietransitie”.

In aanvulling wil ik vooral aandacht vragen voor de rol van de markt in de energietransitie.

Ik ga u om te beginnen een gewetensvraag stellen.

Wie van u is al eens overgestapt van energieleverancier?

Je kunt met overstappen vrij makkelijk geld verdienen: tot wel zo’n 150 euro per jaar.

Prijsprikkels alleen: vaak niet voldoende om in beweging te komen.

Daarnaast gevoelsmatige overwegingen (Saskia sprak er ook al over):

  • Het werkt toch goed met mijn huidige energieleverancier. Je weet wat je hebt en niet wat je krijgt.
  • Kun je nieuwe aanbieders van energiediensten, zoals besparingsdiensten, wel vertrouwen?

Wat ik hiermee wil zeggen is: verwachten we niet teveel van de consument?

Zoals Saskia heeft geschetst zijn die verwachtingen vaak hooggespannen:

  • de consument wordt, eventueel samen met anderen, zelf producent, leverancier en consument van eigen opgewekte energie
  • de consument gaat flexibiliteit leveren door met demand response en invoeding in te spelen op prijzen die de actuele schaarste weerspiegelen

De energiemarkt is nu nog betrekkelijk eenvoudig en overzichtelijk. Toch voelen consumenten zich niet sterk betrokken. In de toekomst wordt het complexer: veel nieuwe energiediensten en –producten.

Willen we echt dat de consument die nieuwe rollen oppakt? Dan moet de invulling daarvan voor die consument zo gemakkelijk mogelijk worden.

Voorbeeld:

De stroomprijs zal gaan verschillen per kwartier of nog minder. Dat zal de consument alleen aanzetten tot demand response als er koelkasten, drogers  en autoladers (!) komen met slimme ICT. Die uit zichzelf gaan werken als de stroom goedkoop is, of op basis van een signaal dat afkomstig is van een partij die de consument helpt.

Er zijn dus producten en diensten nodig die effectief inspelen op de juiste signalen, maar ook begrijpelijk zijn en makkelijk in het gebruik. Dat is bij uitstek een uitdaging voor de markt.

Vaak hebben die marktpartijen daar ook data voor nodig, bij voorbeeld via de slimme meter. We zien aan de specifieke kliks op acm.nl en vooral Consuwijzer.nl dat consumenten vragen hebben over wie, wanneer gebruik kan maken van hun data.

Wil je consumenten mee krijgen dan is het belangrijk dat

  • Bedrijven de privacy van de consumenten waarborgen
  • En consumenten eigenaar van hun eigen data blijven.

De ACM speelt hier een rol bij, maar ook andere toezichthouders zoals de Autoriteit Persoonsgegevens. Wij werken daar dan ook mee samen in dossiers die privacy-issues bevatten.

Het moet de consument dus niet alleen makkelijk worden gemaakt, ook zullen bedrijven het vertrouwen van consumenten moeten winnen en vasthouden.

Alleen dan kunnen we verwachten dat de consument echt invulling geeft aan de rollen die voor hem zijn bedacht.

Dat is mijn eerste boodschap aan u vanavond - ik heb er nog twee.

Energie zal steeds vaker lokaal worden opgewekt en gebruikt. Veel huizenblokken of buurten hebben de ambitie om volledig zelfvoorzienend te worden, met opwekcapaciteit, netwerk en levering in eigen beheer. Dat klinkt heel mooi. Zo raken consumenten nauw betrokken bij de energietransitie en ontstaat er draagvlak voor de nodige veranderingen.

Maar er zijn ook belangrijke bezwaren, die we onder ogen moeten zien. Het eerste bezwaar gaat over efficiency, of zo u wilt: betaalbaarheid. Het tweede bezwaar gaat over consumentenbescherming.

Eerst de efficiency.

Is het vanuit een maatschappelijk perspectief wel efficiënt  als lokale initiatieven (die soms zo groot kunnen zijn als de stad Groningen), off-grid gaan, dus los van het openbare net gaan opereren?

Om vraag en aanbod lokaal in balans te houden, zal geïnvesteerd moeten worden in lokale opslag. Dat is een kostbare investering voor de aangesloten consumenten. En die opslag is dan niet meer tegelijk beschikbaar voor potentiële gebruikers buiten dat lokale net. Het is veel efficiënter om de balans op grotere schaal in stand te houden.

Dan kun je een lokaal productie-overschot leveren aan een ander netdeel waar juist schaarste is, en omgekeerd.

Dat uitwisselen van overschotten en tekorten leidt tot lagere kosten en is precies de reden waarom we zelfs op Europees niveau veel hebben geïnvesteerd in marktintegratie.Dat maakt de gehele energievoorziening goedkoper.

Ook moeten we ons realiseren dat een afkoppeling van grote groepen afnemers ertoe kan leiden dat steeds minder afnemers moeten opdraaien voor de kosten van het hoogspanningsnet,  dat we ook toch ook zo hard nodig hebben om de centraal geproduceerde duurzame elektriciteit te transporteren.

Het tweede bezwaar van gesloten lokale energiesystemen is dat consumenten dan geen keuze meer hebben tussen verschillende leveranciers. En zijn ze dan nog wel voldoende beschermd? Krijgen ze energie tegen redelijke tarieven en voorwaarden?

Met allerlei wet- en regelgeving kunnen we consumenten wel in bescherming nemen tegen inefficiënte keuzes of excessieve prijzen, maar de toezichthouder kan dat nooit zo goed als de markt dat kan.

Alleen al de mogelijkheid dat consumenten overstappen zorgt voor een disciplinerende werking op de marktpartijen. Als consumenten lid zijn van lokale initiatieven of daarvan afnemen, dreigt een lock-in en hebben zij, en de volgende bewoners, wellicht niet meer de mogelijkheid om over te stappen.

Kortom, lokale initiatieven zijn goed om het draagvlak voor de energietransitie te vergroten, maar de ambitie om lokale systemen los te koppelen van het openbare netwerk lijkt vanuit welvaartsoogpunt net een brug te ver.

Mijn derde en laatste boodschap gaat over de rol van de markt en de netbeheerders. De energievoorziening moet drie belangrijke doelen dienen:

  • Betrouwbaarheid
  • Betaalbaarheid
  • Duurzaamheid.

Ook voor een betaalbare en betrouwbare verduurzaming is de vrije handel in elektriciteit in Europa essentieel. Als in Nederland de zon niet schijnt en er geen wind is, moeten andere Europese landen direct kunnen bijspringen, en omgekeerd. Europese marktintegratie zorgt voor meer leveringszekerheid, minder prijsverschillen tussen de Europese landen en meer welvaart. En dus ook voor een beter betaalbare duurzame energievoorziening.

Daarbij geldt een duidelijke rolverdeling tussen publieke en private partijen:

  • Netbeheerders faciliteren de markt.
  • Marktpartijen kunnen op die markt in concurrentie energiediensten en -producten ontwikkelen en aanbieden, zoals besparingsdiensten en opslag.

Op korte termijn lijkt het vaak aantrekkelijk als overheidsbedrijven - zoals netbeheerders en netwerkbedrijven - nieuwe activiteiten oppakken. De markt kan namelijk ook tijdelijk tekort schieten.

Bijvoorbeeld omdat ontwikkelingen die voor de energietransitie gewenst zijn, niet snel genoeg van de grond komen of omdat de markt onvoldoende rekening houdt met een publiek belang.

De overheid heeft daarom bijvoorbeeld de bouw van grote windparken op de Noordzee mogelijk gemaakt, zij het met aanbesteding van de uitvoering.

Maar we vergeten soms te makkelijk dat de kracht van de markt ons uiteindelijk beter vooruit kan helpen, juist in zo’n dynamische omgeving.

Waarin schuilt die kracht?

Die ligt erin dat marktpartijen voor eigen rekening en risico nieuwe dingen kunnen bedenken en uitproberen, en uiteindelijk de beste oplossingen overblijven.

In Arnhem zijn commerciële partijen bijvoorbeeld bezig met een businessmodel voor een buurtbatterij, voor lokale opslag.

Mijn laatste boodschap is daarom: geef de markt zoveel mogelijk de kans om zijn werk te doen in de energietransitie.

Daarvoor is nodig dat de overheid een duidelijk en flexibel kader biedt, dat toekomstbestendig is.

Daar wordt ook al geruime tijd hard aan gewerkt, een belangrijk deel ligt nu bij de Tweede Kamer in de vorm van het Wetsvoorstel voortgang energietransitie.

Conclusie

Ik sluit af met een korte herhaling van mijn drie boodschappen:

Voor een betekenisvolle demand-response van consumenten moeten ondernemers met begrijpelijke en makkelijk te gebruiken diensten bij consumenten het vertrouwen winnen en vasthouden;

  • Aan lokale energie-eilanden kleven twee grote bezwaren:

    (1) zij beperken de betaalbaarheid door het  afsluiten van mogelijkheden voor efficiënte en betrouwbare energievoorziening

    (2) zij kunnen er gemakkelijk toe leiden dat consumenten geen keuze meer hebben en onvoldoende bescherming genieten.

  • En gebruik de kracht van de markt om zijn werk te doen in de energietransitie.

Ik dank u voor uw aandacht.